Trong nghệ thuật bonsai, có nhiều dáng thế thể hiện vẻ đẹp tự nhiên và triết lý sâu sắc. Một trong những dáng khó nhưng đầy cuốn hút là dáng thác đổ. Khi nhìn vào một tác phẩm bonsai được uốn cây cảnh dáng thác đổ, người ta liên tưởng ngay đến hình ảnh cây cổ thụ bám vách núi, vươn mình rồi đổ dài xuống như dòng thác thiên nhiên. Đây là một dáng thế ấn tượng, đậm chất nghệ thuật, nhưng để tạo được lại không hề đơn giản. Bài viết này sẽ hướng dẫn bạn cách uốn dáng thác đổ chuẩn như nghệ nhân, từ chuẩn bị đến từng bước thực hiện và chăm sóc sau uốn.
Ý nghĩa của dáng thác đổ trong bonsai
Dáng thác đổ (Kengai trong tiếng Nhật) không chỉ là một kiểu tạo hình mà còn chứa đựng ý nghĩa nhân sinh sâu sắc.
- Sức sống mãnh liệt: Dù phải mọc trên vách đá cheo leo, cây vẫn vươn mình tìm ánh sáng, biểu tượng cho ý chí kiên cường.
- Sự uyển chuyển, mềm mại: Thân cây uốn cong, đổ xuống như dòng thác, gợi cảm giác thanh thoát, nhẹ nhàng.
- Phong thủy: Trong quan niệm Á Đông, bonsai dáng thác đổ mang lại may mắn, xua tan khí xấu, cân bằng năng lượng trong không gian sống.
Chính vì những ý nghĩa này, dáng thác đổ thường được giới chơi bonsai đánh giá cao, coi như thước đo trình độ của nghệ nhân.
Đặc điểm của dáng thác đổ
Để uốn cây cảnh dáng thác đổ, cần nắm rõ những đặc trưng cơ bản:
- Thân cây: Từ gốc mọc lên một đoạn thẳng đứng rồi bẻ cong, đổ xuống dưới mép chậu, thậm chí vượt quá đáy chậu.
- Cành nhánh: Phân bố đều hai bên, xen kẽ nhau, tạo cảm giác cân bằng dù toàn bộ thân nghiêng xuống.
- Tán lá: Thường tạo thành các tầng, nhỏ dần khi xuống thấp để giống dòng thác chảy mạnh rồi loãng dần.
- Chậu trồng: Cần dùng chậu cao, hẹp (thường gọi là chậu thác đổ) để hỗ trợ hình dáng cây.
Chuẩn bị trước khi uốn dáng thác đổ
Chọn cây nguyên liệu
Không phải cây nào cũng thích hợp làm dáng thác đổ. Các loài bonsai thường được chọn gồm:
- Tùng, thông: Thân gỗ chắc, tạo cảm giác cổ kính.
- Mai chiếu thủy, linh sam, sanh, si: Thân mềm dẻo, dễ uốn.
- Du, bách: Cành nhánh đều, dễ phân tán tán lá.
Yêu cầu: cây phải khỏe mạnh, bộ rễ bám chắc, thân có độ dẻo hoặc ít nhất là có thể uốn bằng kỹ thuật hỗ trợ.
Dụng cụ cần thiết
- Dây nhôm hoặc dây đồng nhiều kích cỡ.
- Kéo cắt cành, cưa nhỏ.
- Dao sắc để bấm rãnh nếu cần.
- Keo liền sẹo, băng bảo vệ vỏ cây.
- Gông uốn hoặc dây chằng hỗ trợ.
- Chậu thác đổ chuyên dụng.
Thời điểm uốn
Thời gian tốt nhất để uốn cây cảnh dáng thác đổ là đầu mùa xuân hoặc cuối mùa mưa – khi cây sung sức, nhựa lưu thông mạnh, dễ hồi phục. Tránh uốn vào lúc cây đang ra hoa, kết quả hoặc mới thay chậu.
Các bước uốn cây cảnh dáng thác đổ
Bước 1: Xác định hướng đổ và mặt tiền
Trước khi bắt tay vào uốn, cần dành thời gian quan sát kỹ toàn bộ cây. Đặt cây trên bàn xoay, xoay chậm 360° để đánh giá bộ rễ nổi (nebari), độ loe gốc, hướng thân và sự phân bổ cành nhánh. Từ đó, lựa chọn mặt tiền – tức góc nhìn chính diện đẹp nhất, nơi rễ tỏa đều, thân có chuyển động tự nhiên và ít khuyết điểm. Đồng thời, xác định hướng thân sẽ đổ xuống. Thông thường, người chơi chọn hướng có rễ khỏe, rễ trụ chắc chắn để thân nghiêng theo, tạo cảm giác vững chãi và hài hòa.
Bước 2: Cắt tỉa sơ bộ
Trước khi quấn dây, cần dọn “khung” cho dáng thác đổ bằng việc cắt bỏ những cành mọc sai hướng, mọc chồng chéo, cành ngược vào trong thân hoặc những nhánh rối mắt. Giữ lại những cành khỏe mạnh, có vị trí thuận lợi để hình thành tán chính ở từng tầng. Một lưu ý quan trọng là nên giữ lại các cành nằm phía ngoài đường cong thân – chúng sẽ tạo lực cân bằng, giúp dáng cây tự nhiên và chắc chắn hơn.
Bước 3: Quấn dây định hình thân chính
Sau khi sơ tỉa, tiến hành quấn dây kẽm để định hình thân.
- Bắt đầu quấn từ gốc lên ngọn theo góc khoảng 45°, các vòng dây sát nhau, ôm chặt nhưng không siết quá mạnh.
- Chọn dây có đường kính từ 1/3 đến 1/2 đường kính thân để đảm bảo chịu lực khi bẻ cong.
- Với thân già, cứng, trước khi quấn nên lót thêm một lớp vải mềm, cao su hoặc nilon để bảo vệ vỏ, tránh nứt nẻ trong quá trình uốn.
Bước 4: Uốn thân theo dáng thác đổ
Đây là bước quan trọng nhất. Từ đoạn thân thẳng đứng ban đầu, nhẹ nhàng bẻ cong để thân đổ xuống dưới mép chậu, thậm chí có thể uốn sâu hơn để thân vượt qua đáy chậu. Trong quá trình này, không nên bẻ một lần quá nhiều góc; thay vào đó, chia thành nhiều nấc nhỏ, mỗi lần dừng vài giây để thớ gỗ thích nghi. Thân cây có thể uốn thành nhiều khúc mềm mại, giống như dòng thác chảy liên tục, uyển chuyển. Càng xuống thấp, đường cong càng nhỏ dần, tạo cảm giác xa dần, sâu hút.
Bước 5: Sắp xếp cành nhánh
Sau khi thân chính đã vào dáng, chuyển sang bố trí cành nhánh.
- Cành phía trên đoạn thân đổ nên uốn ngược nhẹ lên trên, gợi hình ảnh sự sống mạnh mẽ đang vươn lên tìm ánh sáng.
- Các cành hai bên thân cần được hạ thấp dần, phân bổ so le để tạo sự cân đối, vừa mềm mại vừa chắc chắn.
- Tuyệt đối không để các cành che khuất thân chính, vì thân đổ là “linh hồn” của dáng thác đổ.
Bước 6: Tạo tán lá theo tầng
Mỗi đoạn cong lớn trên thân có thể hình thành một tầng tán. Tán dưới cùng thường to và dày nhất, tượng trưng cho nền vững chắc; các tán phía trên nhỏ dần, thưa dần, tái hiện hình ảnh dòng thác loãng dần khi chảy xuống. Cần sắp xếp tán so le nhau, tránh xếp trùng cùng cao độ để cây có chiều sâu ba chiều, nhìn sinh động hơn khi xoay nhiều góc.
Bước 7: Cố định và chăm sóc sau uốn
Khi dáng cơ bản đã hoàn thiện, cố định dây trong khoảng 3 – 6 tháng để thân và cành “ăn thế”. Đặt cây ở nơi râm mát, thoáng gió trong 1 – 2 tuần đầu để phục hồi sau cú sốc uốn. Giữ ẩm cho đất ở mức vừa phải, tránh úng nước, đồng thời tưới phun sương để hạn chế thoát hơi. Sau khi cây ổn định, bổ sung phân hữu cơ hoặc phân vi sinh để kích thích chồi lá mới. Trong suốt thời gian này, cần kiểm tra dây thường xuyên: nếu thấy dây bắt đầu hằn vào vỏ phải tháo ngay để tránh để lại sẹo xấu, đồng thời quấn lại bằng dây mới nếu cây chưa giữ dáng ổn định.
Những lưu ý quan trọng khi uốn dáng thác đổ
- Không nóng vội: Thân cây cần được uốn từ từ, mỗi lần bẻ một chút. Uốn quá nhanh dễ làm gãy.
- Tôn trọng tự nhiên: Dáng thác đổ đẹp nhất khi trông giống cây mọc thật trên vách núi. Tránh uốn gượng ép.
- Chọn chậu phù hợp: Chậu cao và hẹp là bắt buộc để tôn dáng đổ.
- Cân bằng thị giác: Thân đổ xuống nhưng cành nhánh phải phân bổ đều để cây không bị “ngã” một bên.
- Kiên nhẫn chăm sóc: Dáng thác đổ cần thời gian dài để hoàn thiện.
Sai lầm thường gặp khi uốn dáng thác đổ
- Uốn thân quá gấp khúc khiến cây mất tự nhiên.
- Không tạo khoảng trống giữa các tầng tán, làm cây rối mắt.
- Để dây quá lâu khiến hằn vỏ, giảm giá trị thẩm mỹ.
- Chọn chậu thấp, khiến dáng đổ mất cân đối.
Các loại dáng thác đổ phổ biến
- Thác đổ hoàn toàn (Kengai): Thân chính đổ xuống vượt quá đáy chậu.
- Bán thác đổ (Han-Kengai): Thân đổ xuống dưới mép chậu nhưng chưa quá đáy chậu.
- Thác đổ đa thân: Nhiều thân cùng mọc từ một gốc và đổ xuống, tạo thế hùng vĩ.
Uốn cây cảnh dáng thác đổ là một thử thách lớn đối với người yêu bonsai. Kỹ thuật này đòi hỏi sự kiên nhẫn, khéo léo và con mắt thẩm mỹ tinh tế. Tuy nhiên, khi thực hiện đúng, bạn sẽ có được một tác phẩm bonsai độc đáo, gợi hình ảnh thiên nhiên hùng vĩ, mang giá trị nghệ thuật và phong thủy cao.
Nếu quý khách là người mới, hãy bắt đầu với những cây thân mềm, dễ uốn để luyện tập. Khi đã có kinh nghiệm, quý khách có thể thử sức với các loài cổ thụ để tạo ra những dáng thác đổ uy nghi như nghệ nhân. Hãy để Vườn Nhật hỗ trợ giúp quý khách để tạo được dáng cây ưng ý nhất.
