Trong nghệ thuật bonsai và cây cảnh, việc uốn cành cây là công đoạn quan trọng để tạo ra dáng thế đẹp mắt, cân đối và mang tính nghệ thuật. Nếu như cành nhỏ dễ uốn theo nhiều kiểu khác nhau, thì cành cây to lại là thử thách lớn bởi tính giòn, ít dẻo và khó điều chỉnh. Tuy vậy, với kỹ thuật đúng và sự kiên nhẫn, bạn hoàn toàn có thể biến những cành to, thô kệch thành những đường nét mềm mại, góp phần làm nên vẻ đẹp cổ kính, uy nghi cho cây cảnh.
Bài viết này của Vườn Nhật sẽ cung cấp cho bạn một hướng dẫn toàn diện từ lý thuyết đến thực hành để uốn cành cây to vào thế đẹp.
Tại sao phải uốn cành cây to?
Cành to thường là cành chủ đạo trong bố cục bonsai. Chúng giống như “xương sống” của tác phẩm, định hình dáng thế tổng thể, tạo sự chắc chắn và mang tính thẩm mỹ cao. Nếu cành to mọc sai hướng, thẳng đơ hoặc lệch lạc, thì dù cây có gốc đẹp cũng khó đạt giá trị nghệ thuật.
Việc uốn cành to giúp:
- Điều chỉnh hình dáng tổng thể: Đưa cành về đúng vị trí, cân đối với thân và tán cây.
- Tạo sự vững chãi: Cành to được uốn khéo sẽ làm cây trở nên uy nghi, chắc chắn.
- Thể hiện thần thái: Một cành lớn rũ xuống, vươn ra hoặc đổ nghiêng có thể tạo cảm giác cổ thụ ngoài thiên nhiên.
- Nâng cao giá trị bonsai: Cây có dáng thế đẹp, cành to uốn hợp lý thường có giá trị kinh tế và nghệ thuật cao hơn.
Chuẩn bị trước khi uốn cành to
Thời điểm thích hợp
- Đầu mùa xuân: Cây đang bật chồi non, nhựa lưu thông tốt, dễ hồi phục.
- Cuối mùa mưa – đầu mùa khô: Thời điểm cây khỏe mạnh, rễ phát triển, ít bị sốc.
Lưu ý: Tránh uốn khi cây đang ra hoa, kết quả hoặc mới thay chậu, vì lúc này cây yếu, dễ tổn thương.
Dụng cụ cần có
- Dây nhôm/dây đồng: Loại chuyên dụng, nhiều kích thước.
- Gông uốn (jack uốn, kích thủy lực nhỏ): Hữu ích với cành to và già.
- Đòn bẩy, chêm gỗ: Tạo lực cơ học.
- Dụng cụ bảo vệ vỏ: Vải mềm, cao su, nilon để quấn cành.
- Dao, kéo bonsai: Để bấm rãnh, cắt chỉnh.
- Keo/sáp liền sẹo: Bôi vào vết thương giúp liền nhanh.
Khảo sát trước khi uốn
- Xem cành to mọc ở vị trí nào, có phải là cành số 1, số 2 hay là nhánh phụ.
- Xác định hướng cần uốn để phù hợp với dáng thế mong muốn (trực, xiêu, hoành, huyền…).
- Kiểm tra độ già – non của cành, độ dẻo và sức chịu đựng.
Các phương pháp uốn cành cây to
Khi bước vào giai đoạn tạo dáng cho cây cảnh, đặc biệt là với những cành đã to, già và ít dẻo, người chơi bonsai cần vận dụng nhiều phương pháp khác nhau để đạt hiệu quả. Mỗi kỹ thuật có nguyên lý, cách làm và điều kiện áp dụng riêng. Sau đây là bốn phương pháp phổ biến và thường được các nghệ nhân sử dụng để uốn cành to.
Uốn bằng dây nhôm hoặc dây đồng
Đây là kỹ thuật cơ bản và dễ thực hiện nhất, thường được áp dụng cho những cành có độ to vừa phải và còn giữ độ dẻo. Nguyên tắc của phương pháp này là dùng lực xoắn của dây quấn để cố định và dẫn hướng cho cành. Người thực hiện sẽ quấn dây quanh cành theo một góc chéo khoảng 45 độ, bắt đầu từ phần gốc kéo dài ra ngọn. Sau khi quấn chặt, đầu dây sẽ được neo vào thân chính, phần gốc hoặc một cọc chôn cố định để giữ chắc. Lực kéo cần được thực hiện từ từ, uốn chậm để cành làm quen dần với thế mới. Sau khi đã đạt dáng mong muốn, cành được giữ nguyên và theo dõi liên tục trong khoảng một đến ba tháng để ổn định hình dáng.
- Ưu điểm của phương pháp này là thao tác đơn giản, ít cần dụng cụ phức tạp, phù hợp với những cành bán to còn độ dẻo.
- Nhược điểm là với các cành đã già, dây thường không đủ lực kéo, dễ bật ngược trở lại. Nếu quấn quá chặt, dây cũng có thể để lại vết hằn sâu trên vỏ cây, ảnh hưởng đến thẩm mỹ.
Uốn bằng đòn bẩy (tận dụng lực cơ học)
Khi cành cây đã quá to, cứng và không thể chỉ dựa vào dây uốn, người chơi bonsai thường áp dụng nguyên tắc đòn bẩy để tạo lực. Phương pháp này sử dụng một thanh gỗ cứng hoặc ống sắt chèn sát vào gốc cành, tạo điểm tựa. Đầu còn lại của cành sẽ được kéo dần xuống nhờ dây chằng buộc chắc chắn. Lực kéo nên được chia thành nhiều bước nhỏ, mỗi lần bẻ một ít để hạn chế gãy gập. Trong một số trường hợp, nhiều dây chằng có thể được neo từ nhiều hướng khác nhau để vừa phân bổ lực, vừa cố định dáng uốn an toàn hơn.
- Ưu điểm của kỹ thuật này là khả năng tạo ra lực mạnh, thích hợp với những cành lớn và chắc, nơi mà dây nhôm hay dây đồng không còn hiệu quả.
- Nhược điểm là độ chính xác trong tạo dáng không cao, đòi hỏi người thực hiện có kinh nghiệm. Nếu thao tác thiếu cẩn trọng, cành rất dễ nứt gãy, gây tổn thất cho cây.
Kỹ thuật bấm rãnh (notching)
Đây là phương pháp dành cho những trường hợp cần thay đổi góc cành quá lớn hoặc muốn uốn gấp khúc. Cách làm là dùng cưa nhỏ hoặc dao bén để tạo các rãnh nông ở mặt đối diện với hướng cần bẻ. Những vết rãnh này sẽ làm giảm sức căng của mô gỗ, giúp cành dễ dàng bẻ cong hơn. Sau khi bấm rãnh, cành sẽ được từ từ bẻ về hướng mong muốn, tuyệt đối không làm nhanh để tránh đứt lìa. Khi đạt được dáng cần thiết, người chơi bonsai sẽ bôi keo liền sẹo vào những rãnh cắt, sau đó quấn dây hoặc vải bảo vệ để ngăn vi khuẩn, nấm xâm nhập.
- Ưu điểm của kỹ thuật bấm rãnh là hiệu quả nhanh chóng, giúp thay đổi hướng cành dễ dàng ngay cả với những đoạn gỗ già cứng. Tuy nhiên.
- Nhược điểm là phương pháp này gây tổn thương trực tiếp lên cành. Nếu không chăm sóc kỹ, các vết rãnh dễ bị mục, dẫn đến hỏng cành hoặc làm mất giá trị thẩm mỹ của cây.
Uốn bằng gông uốn (jack uốn)
Đây là phương pháp mang tính chuyên nghiệp, thường được các nghệ nhân dùng cho bonsai lớn, đặc biệt là những cây có cành cổ thụ hoặc thân cứng khó điều chỉnh. Gông uốn là dụng cụ bằng kim loại, hoạt động dựa trên nguyên lý cơ học giống như một kích thủy lực. Người chơi sẽ đặt gông vào giữa gốc và ngọn cành, rồi từ từ siết ốc hoặc vít để ép cành cong dần theo ý muốn. Khi cành đã đạt độ cong cần thiết, nó sẽ được cố định lại bằng dây chằng hoặc cọc neo để giữ dáng lâu dài.
- Ưu điểm nổi bật của phương pháp này là độ chính xác cao, an toàn cho cây và ít gây tổn thương vỏ, bởi lực được phân bổ đều và điều chỉnh dần dần.
- Nhược điểm nằm ở việc cần có dụng cụ chuyên dụng, không phải ai cũng có sẵn, đồng thời chi phí tương đối cao. Do đó, gông uốn thường chỉ được áp dụng trong những vườn bonsai chuyên nghiệp hoặc đối với những cây có giá trị lớn.
Các lưu ý quan trọng khi uốn cành to
- Không nóng vội: Mỗi lần chỉ nên điều chỉnh 15–20 độ, sau đó chờ cành “quen” rồi mới uốn tiếp.
- Bảo vệ vỏ cây: Luôn quấn vải/cao su trước khi đặt dây hoặc dụng cụ.
- Theo dõi định kỳ: Sau 2–3 tháng, kiểm tra xem cành đã “ăn thế” chưa, dây có hằn vỏ không.
- Chăm sóc sau khi uốn:
-
-
Bón phân hữu cơ, giữ ẩm ổn định.
-
Tránh nắng gắt trực tiếp.
-
Cắt bỏ lá thừa để giảm thoát hơi nước.
-
-
Thời gian giữ dáng: Trung bình 6–12 tháng để cành ổn định.
Các thế đẹp có thể áp dụng cho cành to
Thế trực quân tử
- Thân cây thẳng đứng, cành to làm cành số 1 vươn ngang, tạo sự cân đối.
- Phù hợp với tùng, thông, sanh.
Thế xiêu phong
- Thân nghiêng, cành to đóng vai trò cân bằng, mọc về phía ngược lại.
- Tạo cảm giác chống chọi gió bão, mạnh mẽ.
Thế hoành
- Cành to mọc ngang song song mặt đất, giống như rễ cây lan dài.
- Gợi sự cổ kính, trường tồn.
Thế huyền
- Cành chính rũ xuống dưới chậu.
- Tạo cảm giác cây mọc bên vách núi, rủ xuống dòng suối.
Quy trình thực hành từng bước (Checklist)
- Quan sát dáng cây, xác định thế mong muốn.
- Chọn cành to cần uốn, kiểm tra độ dẻo và vị trí.
- Chuẩn bị dụng cụ: dây, gông, đệm vải, keo liền sẹo.
- Bảo vệ cành bằng cách quấn cao su/vải.
- Chọn kỹ thuật phù hợp (dây, gông, đòn bẩy, bấm rãnh).
- Uốn từ từ, dừng lại khi đạt 70–80% dáng mong muốn.
- Cố định bằng dây chằng chắc chắn.
- Theo dõi định kỳ 2–3 tháng/lần.
- Sau 6–12 tháng, tháo dây, chỉnh sửa lần 2 nếu cần.
Uốn cành cây to vào thế đẹp là công việc đòi hỏi tay nghề, sự kiên nhẫn và óc sáng tạo. Không có phương pháp nào “vạn năng”, mà người chơi cần linh hoạt chọn kỹ thuật phù hợp với từng loại cây, từng cành. Quan trọng nhất là giữ sự hài hòa tổng thể, tôn trọng dáng vẻ tự nhiên của cây, tránh lạm dụng uốn ép quá mức.
Một khi thành công, cành to được uốn đúng sẽ trở thành điểm nhấn nghệ thuật, thể hiện thần thái và linh hồn của cả tác phẩm bonsai. Đó chính là giá trị mà người nghệ nhân muốn gửi gắm qua từng đường cong, từng thế cây. Hãy liên hệ ngay với Vườn Nhật để biết thêm thông tin nhé.