Nghệ thuật chơi bonsai và cây cảnh không chỉ dừng lại ở việc chọn giống đẹp hay chăm sóc tốt. Một yếu tố quan trọng tạo nên giá trị thẩm mỹ chính là uốn cây cảnh. Đây là quá trình định hình dáng cây theo ý muốn, giúp cây thể hiện được sự uyển chuyển, khỏe khoắn và mang ý nghĩa phong thủy. Tuy nhiên, để uốn cây đạt hiệu quả, người chơi cần nắm chắc những nguyên tắc cơ bản.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ tìm hiểu nguyên tắc uốn cây cảnh từ khâu chuẩn bị dụng cụ, kỹ thuật đi dây, buộc dây, xoắn dây cho đến các lưu ý quan trọng khi uốn cây cảnh.
Chuẩn bị dụng cụ cơ bản để uốn cây
Một người thợ bonsai chuyên nghiệp luôn bắt đầu từ việc chuẩn bị dụng cụ. Dụng cụ càng đầy đủ, quá trình uốn cây càng thuận lợi.
- Dây nhôm, dây đồng: Đây là vật liệu chính để định hình cây. Dây nhôm nhẹ, dễ thao tác, thích hợp cho người mới; dây đồng chắc chắn hơn, phù hợp cho cành to.
- Kềm cắt và kềm uốn: Giúp cắt dây gọn gàng, tránh làm tổn thương thân cây.
- Kéo cắt cành: Dùng loại sắc bén, chuyên dụng cho bonsai để cắt tỉa chính xác.
- Ke sắt hoặc thanh kim loại: Hỗ trợ nẹp những thân cây to, khó uốn.
- Dao nhỏ hoặc dụng cụ xẻ rãnh: Áp dụng cho những dáng khó, cần can thiệp trực tiếp.
- Băng keo chuyên dụng: Dùng để bảo vệ vết uốn, hạn chế nứt vỏ.
Việc chuẩn bị đầy đủ giúp quá trình uốn cây cảnh an toàn, tránh rủi ro gãy cành hoặc hỏng dáng.
Nguyên tắc uốn cây cảnh chuyên nghiệp
Khi bắt tay vào uốn cây, người chơi không nên tùy tiện. Có một số nguyên tắc chuẩn đã được nghệ nhân đúc kết, giúp cây giữ dáng lâu mà vẫn khỏe mạnh.
Nguyên tắc đi dây
Đi dây nên theo dạng xoắn ốc đều quanh thân hoặc cành, góc nghiêng lý tưởng 45–60° để khi bẻ uốn, lực phân bổ đều mà không “cắt” vào vỏ. Chọn cỡ dây bằng khoảng 1/3–1/2 đường kính cành: cành nhỏ dùng dây mảnh để không để lại hằn, cành to dùng dây lớn hơn để giữ lực. Đi dây từ gốc đến ngọn, từ cành to đến cành nhỏ, ưu tiên cố định các cành chủ trước rồi mới đến cành thứ cấp để bảo toàn bố cục tổng thể.
Khoảng cách giữa các vòng nên đều và sát, nhưng vẫn thấy khe ánh sáng giữa các vòng (tránh chồng mép). Tránh quấn đè lên mắt ngủ, mối phân nhánh, chồi non, vì đây là nơi mô mềm dễ tổn thương. Với hai cành đối xứng, có thể dùng một sợi dây cho cả hai và neo 1–1,5 vòng vào thân để tăng “điểm tựa”, giúp tổng thể chắc chắn mà vẫn gọn.
Cách buộc dây
Khi khởi đầu, hãy neo dây ở vị trí vững: vòng 1–2 vòng ở gốc, hoặc một khấc rễ, hoặc phần thân to (có lót raffia/bao vải để bảo vệ vỏ). Từ điểm neo, quấn lên cành/thân theo xoắn ốc, tay giữ lực đều để dây ôm sát mà không siết bóp. Những đoạn gồ ghề nên được “lót mềm” trước để tránh in vết.
Ở nhánh nhỏ và ngọn, lực rất dễ vượt quá ngưỡng cho phép; vì thế phải giảm lực tay và tăng số vòng (thay vì siết chặt) để tăng ma sát. Kết thúc sợi dây bằng cách giấu đầu dây theo hướng sau tán hoặc mặt khuất, cắt chéo 45° để tránh nhọn, rồi bẻ úp đầu cắt vào trong, phòng mắc tay và rách lá khi chăm sóc.
Chiều uốn cây cảnh
Thông thường người chơi đi dây theo chiều kim đồng hồ để thuận tay và dễ kiểm soát; tuy nhiên, chiều đi dây nên phục vụ “dòng chảy” dáng cây (flow line). Quan sát hướng nghiêng tự nhiên của gốc/rễ (nebari), độ thu (taper) của thân và “mặt tiền” dự kiến của tác phẩm để quyết định uốn sang trái hay phải. Nguyên tắc là một cây – một chiều đi dây thống nhất để hình khối gọn và mắt nhìn không bị rối.
Khi bẻ uốn, hiểu cơ chế nén – kéo: phía lõm chịu nén, phía lồi chịu kéo. Vì vậy, trước khi tạo khúc cong lớn, có thể tiền làm mềm bằng cách xoa bóp, bẻ nhỏ theo từng nhịp để gỗ “làm quen” với biến dạng. Đừng “gấp khúc” tại một điểm; thay vào đó, tạo đường cong liên tục (S-curve nhẹ) để tránh gãy sợi gỗ và tróc vỏ.
Sử dụng ke sắt
Ke sắt (thanh, đòn bẩy, guy-wire) dùng cho thân/cành già và cứng khi dây quấn đơn thuần không đủ lực. Đặt đệm cao su/vải tại tất cả điểm tỳ, sau đó tạo hệ ba điểm (điểm neo – điểm bẻ – điểm giữ) để lực trải đều. Với guy-wire, neo dây thép/bện vào mép chậu hoặc cọc ngoài chậu, siết tăng lực từng chút theo ngày/tuần thay vì bẻ dứt khoát trong một lần.
Luôn kiểm tra điểm áp lực sau 24–48 giờ đầu, vì gỗ có thể “nhão” ra khiến ke ăn sâu. Với những uốn hạ biên độ lớn (đổi góc >30–40°), nên chia thành 2–3 đợt cách nhau vài tuần để mô gỗ tái cấu trúc. Tránh để ke chạm trực tiếp vào mép vỏ mỏng (ví dụ một số loài tùng, duối non), và khử gỉ/khử khuẩn dụng cụ trước khi lắp đặt.
Cách xoắn dây
“Xoắn dây” đúng nghĩa là xoay dây quanh cành, không phải vặn xoắn chính sợi dây đến biến dạng. Khi quấn, giữ cổ tay khóa, lực đến từ cánh tay để vòng dây đồng đều. Sau khi đi dây xong mới tiến hành bẻ uốn hình, dùng hai tay tạo lực đối kháng: một tay đỡ – nén, tay kia bẻ – kéo, di chuyển lực theo đoạn dài chứ không dồn vào một điểm.
Với các khúc cong lớn, hãy đặt ngón cái ở mặt lồi (kéo) làm “điểm chặn” và dùng lòng bàn tay đỡ mặt lõm (nén) để tránh nứt vỏ. Nếu nghe tiếng răng rắc hoặc thấy vỏ nhăn sâu bất thường, dừng lại ngay, nới bớt và chuyển sang chiến lược uốn chậm (guy-wire/ke). Nguyên tắc vàng: ít nhưng chắc – mịn màng đường cong – không gãy nứt.
Cách xẻ rãnh
Xẻ rãnh (notching/kerf cut) áp dụng khi cần đổi góc lớn trên vật liệu già cứng. Dùng dao/lưỡi cưa mảnh đã khử trùng, xẻ theo hình chữ V nông ở mặt lõm dự kiến của khúc cong; độ sâu tổng ≤ 1/3 (tối đa 1/2) đường kính để không đứt mạch gỗ. Sau khi xẻ, uốn từ tốn đến góc mong muốn, cảm nhận sự “nhả” của thớ gỗ.
Ngay lập tức bịt vết xẻ bằng keo liền sẹo/băng ghép (parafilm, tape ghép) để khóa ẩm và ngăn nhiễm khuẩn. Cố định bằng dây/ke cho đến khi callus hình thành (thường vài tuần – vài tháng tùy loài). Ưu tiên làm việc khi nhựa lưu thông tốt (đầu xuân/đầu mùa mưa), tránh ngày nắng gắt; các loài như sanh, si liền sẹo nhanh hơn tùng, thông – điều chỉnh chiến lược cho phù hợp.
Nẹp thân vào thanh kim loại
Nẹp (splint) là “khung xương ngoài” giúp duy trì hướng uốn lâu dài mà giảm rủi ro gãy. Chọn nhôm dẹt/ti thép mạ đã bo tròn mép; tiền uốn thanh theo biên dạng mong muốn. Đặt thanh song song thân ở mặt chịu kéo (lồi) hoặc mặt chịu nén (lõm) tùy trường hợp, luôn lót đệm mềm tại tất cả điểm tiếp xúc.
Cố định bằng dây nhôm/đai nylon theo các khoảng đều 3–5 cm ở cành nhỏ, 6–10 cm ở thân to. Mỗi tuần kiểm tra, nới – siết vi chỉnh để theo kịp tăng trưởng, tránh “thắt cổ chai”. Khi gỗ đã ghi nhớ hình (3–6 tháng hoặc hơn), tháo dần từ đỉnh xuống gốc hoặc theo thứ tự ngược lắp, quan sát phản hồi để quyết định giữ/bỏ thêm.
Cách đặt dây nhôm vào thanh kim loại
Khi dùng dây nhôm quấn cùng thanh nẹp, hãy tạo khóa ba điểm: dây ôm thân – ôm thanh – bắt chéo để chống trượt. Vòng quấn vẫn giữ góc 45–60°, nhưng tại vị trí “bắt chéo” có thể tăng mật độ vòng để gia cường. Ở đoạn chịu lực nhiều (đổi góc, đầu cong), dùng “máng đệm” (miếng cao su/ống silicone chẻ đôi) kẹp giữa dây và vỏ.
Giấu – neo đầu dây ở mặt khuất (mặt sau/ phía trong tán). Với cây ngoài trời mưa nắng, ưu tiên nhôm anod (ít oxy hóa) và kiểm tra định kỳ để tránh ăn hằn. Khi tháo, cắt từng đoạn ngắn và gỡ theo chiều quấn cũ; không tuột ngược vì dễ “cưa” vào vỏ. Sau tháo, chăm sóc hồi sức: giảm nắng gắt 3–7 ngày, phun sương, bón hữu cơ chậm để cây củng cố mô mới.
Lưu ý khi uốn cây cảnh
Uốn cây cảnh không chỉ là kỹ thuật, mà còn là sự kiên nhẫn và tinh tế. Người chơi cần lưu tâm đến những điều sau:
Chọn thời điểm phù hợp:
- Nên uốn cây vào mùa cây phát triển mạnh (xuân – đầu hè).
- Tránh uốn khi cây vừa thay chậu, vừa cắt tỉa nặng hoặc đang suy yếu.
Theo dõi quá trình phát triển:
- Sau khi uốn, cây vẫn tiếp tục lớn. Cần kiểm tra dây định kỳ để tháo kịp thời.
- Nếu để quá lâu, dây sẽ hằn vào vỏ, tạo sẹo xấu.
Thời gian giữ dây:
- Thường từ 3 – 6 tháng, tùy loại cây.
- Với cây phát triển nhanh, có thể tháo dây sớm hơn.
Chăm sóc sau uốn:
- Đặt cây ở nơi thoáng mát, tránh nắng gắt trực tiếp.
- Tưới nước vừa đủ, bổ sung phân bón hữu cơ để cây phục hồi.
- Kiểm tra sâu bệnh thường xuyên vì cây uốn dễ bị tổn thương.
Thẩm mỹ và ý nghĩa phong thủy:
- Mỗi dáng cây đều mang một ý nghĩa riêng: dáng trực biểu trưng cho quân tử, dáng huyền cho sự mềm mại uyển chuyển, dáng long cho uy nghi quyền lực…
- Khi uốn, nên cân nhắc lựa chọn dáng hợp với không gian trưng bày và phong thủy của gia chủ.
Uốn cây cảnh là một nghệ thuật đòi hỏi kỹ năng, sự kiên nhẫn và óc thẩm mỹ. Việc nắm rõ nguyên tắc đi dây, buộc dây, xoắn dây, sử dụng ke sắt, xẻ rãnh, nẹp thân sẽ giúp bạn định hình dáng cây chuẩn chỉnh và bền đẹp.
Ngoài ra, những lưu ý về thời điểm, chăm sóc và tháo dây cũng vô cùng quan trọng để cây không chỉ đẹp dáng mà còn khỏe mạnh. Một cây bonsai được uốn đúng cách sẽ trở thành điểm nhấn nghệ thuật, mang lại giá trị thẩm mỹ và phong thủy cho không gian sống.
Nếu quý khách là người mới, hãy bắt đầu từ những dáng cơ bản, dùng dây nhôm mềm để dễ điều khiển. Khi đã có kinh nghiệm, bạn có thể thử các kỹ thuật nâng cao như xẻ rãnh hoặc nẹp sắt. Liên hệ ngay với Vườn Nhật để được tư vấn cụ thể nhất nhé.
